Zawór RTL do Ogrzewania Podłogowego – Funkcja i Zastosowanie
Zima puka do drzwi, a wizja ciepłych podłóg staje się kusząca. Lecz co zrobić, gdy instalacja grzewcza pracuje na wysokich temperaturach, a delikatne rurki ogrzewania podłogowego wymagają znacznie niższych? Tutaj na scenę wkracza prawdziwy inżynieryjny spryciarz: Zawór do ogrzewania podłogowego RTL. W najprostszym ujęciu to inteligentny regulator, który pozwala wpiąć mały obieg podłogówki do istniejącego systemu grzejnikowego, elegancko ograniczając temperaturę wody powracającej z pętli.

Spis treści:
- Jak Działa Regulator Temperatury Powrotu w Systemie Podłogówki?
- Kiedy i Gdzie Stosować Zawór RTL w Instalacji Grzewczej?
- Główne Komponenty i Budowa Zaworu RTL
- Zalety Stosowania Zaworów RTL w Małych Obwodach Grzewczych
Parametr | Typowa Wartość/Zakres | Uwagi |
---|---|---|
Funkcja Podstawowa | Ograniczenie temperatury powrotu | Zapobiega przegrzaniu podłogi |
Zakres Regulacji Temperatury Powrotu | ok. 20°C do 50°C | Umożliwia dostosowanie komfortu |
Zalecana Powierzchnia Obwodu | Do ok. 20 m² | Optymalne działanie w małych strefach |
Estymowany Koszt Zestawu (zawór + głowica + skrzynka) | ok. 200 PLN - 600 PLN | Zależne od producenta i wykończenia |
Estymowany Czas Montażu | Kilka godzin (dla doświadczonego instalatora w nowym miejscu) | Nie uwzględnia przygotowania posadzki |
Materiał Korpusu Zaworu | Najczęściej mosiądz | Odporność na korozję i ciśnienie |
Jak Działa Regulator Temperatury Powrotu w Systemie Podłogówki?
Zasada działania regulator do regulacji temperatury wody na powrocie RTL opiera się na dość prostej, ale genialnej w swojej aplikacji, termostatycznej logice. W odróżnieniu od klasycznych termostatów grzejnikowych, które reagują na temperaturę powietrza w pomieszczeniu, RTL skupia się na czynniku, który faktycznie przepłynął przez pętlę grzewczą w podłodze – wodzie na powrocie.
Wyobraźmy sobie rurę z gorącą wodą grzewczą, typową dla instalacji zasilanej z kotła gazowego czy węzła ciepłowniczego, która wchodzi w obieg podłogówki. Ta woda, mająca często 50-70°C, oddaje swoje ciepło jastrychowi i posadzce, a następnie wraca do instalacji, chłodniejsza. I właśnie na tej rurze powrotnej, zazwyczaj możliwie blisko punktu jej opuszczenia przez pętlę podłogową, montowany jest korpus zaworu termostatycznego będącego sercem zestawu RTL.
Na tym korpusie osadza się głowicy RTL. Wewnątrz głowicy znajduje się element termoczuły – najczęściej wypełniony specjalnym woskiem lub cieczą – który fizycznie rozszerza się lub kurczy w zależności od temperatury wody przepływającej obok niego. Ten niewielki czujnik przekazuje informację o temperaturze, oddziałując na ruch iglicy znajdującej się w korpusie zaworu.
Zobacz także: Zawór kulowy do centralnego ogrzewania: Przewodnik 2025 - Wybór, Montaż, Eksploatacja
Mechanizm jest następujący: gdy temperatura wody na powrocie przekroczy wartość nastawioną na skali głowicy (którą regulujemy, obracając głowicę), element termoczuły rozszerza się, pchając iglicę zaworu w dół. Ruch iglicy powoduje częściowe lub całkowite przymknięcie przepływu wody przez zawór. To ogranicza ilość gorącej wody dopływającej do pętli, ponieważ mniej wody może wrócić do instalacji, a tym samym mniej "nowej", gorącej wody jest w stanie wejść w obieg podłogowy.
I odwrotnie: jeśli temperatura wody na powrocie spadnie poniżej nastawionej wartości, element termoczuły kurczy się. Zwalnia nacisk na iglicę, a sprężyna wewnątrz korpusu zaworu termostatycznego otwiera przepływ szerzej. Więcej gorącej wody może teraz swobodnie krążyć przez pętlę, podnosząc jej temperaturę. Działanie to jest w pełni automatyczne i nie wymaga zasilania elektrycznego, opierając się wyłącznie na właściwościach fizycznych elementu termoczułego.
Ten prosty cykl ciągłej regulacji – otwierania i zamykania przepływu w zależności od temperatury powrotu – sprawia, że zawór RTL jest w stanie utrzymać temperaturę wody krążącej w pętli podłogowej w zadanym, bezpiecznym i komfortowym zakresie, typowo między 20 a 50°C, co jest kluczowe dla prawidłowego działania ogrzewania podłogowego i ochrony materiałów podłogowych przed przegrzaniem. Co prawda nie zapewnia tak precyzyjnej regulacji jak system z zaworem mieszającym i pompą, ale dla małych obwodów jego funkcjonalność jest w zupełności wystarczająca.
Zobacz także: Zawór RTL do ogrzewania podłogowego Schemat Podłączenia
Prędkość reakcji zaworu zależy od szybkości zmiany temperatury powrotu i bezwładności elementu termoczułego. Większość nowoczesnych głowic jest dość responsywna, choć, jak to bywa w ogrzewaniu podłogowym, odczuwalna zmiana temperatury posadzki następuje z opóźnieniem w stosunku do regulacji przepływu. Dlatego po zmianie nastawy na głowicy trzeba uzbroić się w cierpliwość i dać systemowi czas na osiągnięcie nowej równowagi termicznej.
To samoczynne działanie zaworu sprawia, że raz ustawiony system pracuje w sposób bezobsługowy, reagując na chwilowe zmiany temperatury w pomieszczeniu (np. wpuszczenie zimnego powietrza) poprzez subtelne korekty przepływu. Zapewnia to stabilną temperaturę podłogi, co jest celem nadrzędnym w tego typu rozwiązaniach.
Z punktu widzenia hydraulicznego, zawór RTL działa jako zmienna kryza dławiąca przepływ. Kiedy temperatura powrotu wzrasta, zwiększa opór hydrauliczny pętli. Kiedy spada, opór maleje. Ta dynamiczna zmiana oporu wpływa na ogólne zbilansowanie instalacji, ale w przypadku pojedynczych, małych obwodów nie stanowi zazwyczaj znaczącego problemu dla głównej pompy obiegowej w instalacji grzejnikowej, do której RTL jest wpięty.
Element termoczuły w głowicy, mimo swojej prostoty, jest precyzyjnie skalibrowany przez producenta. Skala na głowicy wskazuje orientacyjną temperaturę, jaką zawór będzie starał się utrzymać na powrocie. Ważne jest, aby nie mylić tej temperatury z temperaturą posadzki, która zawsze będzie niższa.
Konserwacja zaworu RTL ogranicza się zazwyczaj do regularnego obracania głowicy o pełny zakres, co zapobiega osadzaniu się zanieczyszczeń i zastygnięciu iglicy w korpusie zaworu. Taki prosty zabieg, wykonywany np. raz do roku przed sezonem grzewczym, potrafi znacząco przedłużyć żywotność elementu.
Co ciekawe, istnieją wersje siłownika termicznego, które można zamontować zamiast standardowej głowicy RTL. W takim przypadku siłownik, sterowany np. przez termostat pokojowy, pełni funkcję zaworu odcinającego – otwiera przepływ, gdy w pomieszczeniu jest za zimno i zamyka go, gdy temperatura docelowa zostanie osiągnięta. Nie reguluje on jednak temperatury powrotu *sam z siebie*; po prostu otwiera "furtkę" dla wody o temperaturze zasilania (ograniczanej nadal przez fizykę systemu i ewentualnie nastawę kotła/pogodówkę) aż do momentu odcięcia sygnału ze strony sterownika pokojowego. Jest to przydatne do strefowego sterowania za pomocą zewnętrznych sygnałów, ale podstawowa funkcjonalność ograniczenia temperatury czynnika w instalacji ogrzewania podłogowego pozostaje zasługą głównego mechanizmu, który zapobiega niekontrolowanemu przegrzaniu w obwodzie podłogowym, nawet gdy siłownik jest otwarty.
Kiedy i Gdzie Stosować Zawór RTL w Instalacji Grzewczej?
Kluczową siłą Zaworu do ogrzewania podłogowego RTL jest jego specjalizacja – jest on niczym krawiec szyjący na miarę, ale tylko dla niewielkich projektów. Jego optymalne i najczęstsze zastosowanie to wpięcie małych obwodów ogrzewania podłogowego do istniejącej instalacji grzewczej, która pracuje na parametrach temperaturowych odpowiednich dla grzejników, czyli typowo od 50 do 70°C na zasilaniu, a nawet wyżej.
Wyobraźmy sobie łazienkę w starym domu, gdzie mamy grzejnik drabinkowy, ale marzymy o ciepłej posadzce. Przebudowa całej instalacji na system niskotemperaturowy jest kosztowna i kłopotliwa. W takim scenariuszu ogranicznik temperatury RTL jest niemal zbawieniem. Pozwala on na dodanie pętli podłogówki (najczęściej jednej lub dwóch krótkich, np. o łącznej długości do 80-100 metrów rury, co przekłada się na wspominane standardowe ograniczenie powierzchni w systemach nie przekraczającej 20 m²) i wpięcie jej bezpośrednio w instalację, z której korzysta pobliski grzejnik.
Typowe miejsca zastosowania RTL to: małe łazienki (bardzo popularne!), korytarze, wiatrołapy, niewielkie aneksy kuchenne czy inne wydzielone strefy, gdzie powierzchnia podłogówki jest mała, a komfort ciepłej posadzki pożądany. Czasem spotyka się go też w niewielkich spiżarniach czy pralniach.
Dlaczego limit powierzchni w systemach nie przekraczającej 20 m² jest tak ważny? Po pierwsze, z powodu hydrauliki. Duża pętla podłogowa wymaga znacznego przepływu wody do efektywnego ogrzewania. Zawór RTL, regulując temperaturę powrotu, robi to poprzez dławienie przepływu. W dużej pętli, ograniczenie przepływu może skutkować niedostateczną mocą grzewczą całej strefy. Po drugie, jeden punkt regulacji na powrocie przestaje być efektywny w większych lub bardziej złożonych obwodach; trudniej o równomierne rozprowadzenie ciepła.
W przypadku wpięcia ogrzewania podłogowego do instalacji grzejnikowej niezbędne jest obniżenie temperatury wody idącej na ogrzewanie podłogowe przy pomocy ogranicznika temperatury. RTL nie "miesza" gorącej wody z zasilania z chłodniejszą wodą z powrotu, tak jak robi to zawór mieszający. Zamiast tego, reagując na temperaturę na powrocie, moduluje *całkowity* przepływ przez pętlę. Jeśli powrót jest zbyt gorący (bo np. podłoga oddaje mało ciepła), zawór się przymyka, pozwalając tylko niewielkiej ilości gorącej wody na wejście do obiegu i wymuszenie minimalnej cyrkulacji. Woda ta przepływa przez podłogę, oddaje ciepło, wraca chłodniejsza, zawór to wykrywa i otwiera się nieco bardziej. Ten taniec otwierania i zamykania zapewnia utrzymanie temperatury powrotu (a pośrednio, temperatury wody w całej pętli) w zadanym zakresie.
Montaż RTL najczęściej realizuje się w estetycznej skrzynce z frontem plastikowym. Może być ona podtynkowa lub natynkowa, co pozwala ukryć zawór i rurki, zachowując estetykę pomieszczenia. To idealne rozwiązanie, gdy nie ma możliwości lub chęci montowania rozdzielacza podłogowego ze złożonym systemem mieszającym i pompą obiegową, co często ma miejsce w istniejących budynkach.
Pewien hydraulik z dwudziestoletnim doświadczeniem opowiadał mi, jak wiele problemów rozwiązał za pomocą tych prostych urządzeń w starych kamienicach. Klienci marzyli o ciepłej posadzce w łazience podczas remontu, ale główne rury grzewcze szły pod tynkiem na piąte piętro z piwnicy, a zmienianie parametrów całej instalacji było niemożliwe. RTL w małej łazience na końcu pętli grzejnikowej okazywał się "grą wartą świeczki" i pozwalał cieszyć się komfortem bez rujnowania budżetu.
Kiedy *nie* stosować RTL? Gdy mamy do ogrzania większą powierzchnię, wiele niezależnych stref, czy potrzebujemy bardzo precyzyjnej i szybkiej regulacji temperatury podłogi. W takich przypadkach dedykowany system z rozdzielaczem, zaworem mieszającym (sterowanym manualnie, termostatycznie, pogodowo, lub elektronicznie) i własną pompą obiegową jest niezbędny.
Ważne jest również, aby zdawać sobie sprawę, że skuteczność działania ogranicznika temperatury do ogrzewania podłogowego zależy od parametrów instalacji głównej – ciśnienia i temperatury zasilania. Zbyt niskie ciśnienie może ograniczać przepływ przez pętlę nawet przy otwartym RTL-u, a zbyt wysoka temperatura zasilania (znacznie powyżej 70°C) może utrudnić efektywne dławienie przepływu na powrocie w bardzo małej pętli, choć w praktyce rzadko spotyka się tak skrajne parametry.
Zawory RTL są dostępne w różnych konfiguracjach podłączeń: proste, kątowe, osiowe. Wybór zależy od sposobu prowadzenia rur i miejsca montażu. Często w zestawach dedykowanych do podłogówki zawierają wkładkę zaworową o zwiększonym przepływie, co minimalizuje opory hydrauliczne i pozwala lepiej wykorzystać potencjał pętli grzewczej.
Podsumowując, RTL to narzędzie dla precyzyjnie zdefiniowanego problemu: dodania komfortu ciepłej podłogi w małych, wydzielonych strefach do istniejącej, wysokotemperaturowej instalacji grzejnikowej, w sposób minimalizujący koszty i ingerencję w strukturę budynku.
Główne Komponenty i Budowa Zaworu RTL
Zestaw Zaworu do ogrzewania podłogowego RTL, choć prosty w swojej koncepcji, składa się z kilku kluczowych elementów, które współdziałają, aby umożliwić kontrolę temperatury wody na powrocie z pętli grzewczej. Podstawowy komplet, najczęściej umieszczony w estetycznej skrzynce, obejmuje:
1. Korpus zaworu termostatycznego: To jest mosiężne serce systemu. Posiada gwinty lub złączki (najczęściej zaciskowe dla rur PEX/PERT) do podłączenia rury zasilającej (lub powrotnej w przypadku montażu osiowego, choć typowy RTL jest na powrocie) i rury powrotnej z pętli podłogowej oraz podłączenie do reszty instalacji. Wewnątrz znajduje się gniazdo zaworu i ruchoma iglica, która zamyka lub otwiera przepływ wody. Wiele zestawów do podłogówki posiada korpusy ze wspomnianą wcześniej "wkładką UBG o zwiększonym przepływie", zaprojektowaną specjalnie, by zminimalizować opory hydrauliczne w systemach niskotemperaturowych.
2. Głowicy RTL: To część sterująca, montowana na korpusie zaworu. Wyposażona jest w element termoczuły (tzw. "kapilarę" z czujnikiem temperaturowym lub woskową/cieczową "pastylkę") umieszczony w miejscu, gdzie opływa go woda z powrotu. Posiada zewnętrzną skalę z zakresu temperatur (zazwyczaj 20-50°C) i pokrętło do nastawy żądanej wartości. Mechanicznie łączy się z iglicą w korpusie zaworu.
3. Siłownika termicznego (opcjonalnie): Jak wspomniano, zamiast manualnej głowicy RTL można zamontować siłownik elektrotermiczny. Jest to element, który pod wpływem zasilania elektrycznego (np. 230V lub 24V) wysuwa lub cofa trzpień, działając na iglicę zaworu. Siłownik sam w sobie nie jest ogranicznikiem temperatury powrotu – on po prostu otwiera lub zamyka przepływ na sygnał z zewnętrznego sterownika (np. termostatu pokojowego). Pozwala to na strefowe sterowanie włączaniem i wyłączaniem danej pętli.
4. Odpowietrznika: Zazwyczaj jest to niewielki, manualny odpowietrznika (np. śrubowy) montowany w górnej części zestawu, często zintegrowany z jednym z przyłączy lub specjalną kształtką. Usunięcie powietrza z pętli podłogowej po napełnieniu instalacji jest absolutnie kluczowe dla jej prawidłowego działania, gdyż nawet niewielka ilość powietrza może zablokować przepływ i uniemożliwić ogrzewanie.
5. Estetycznej skrzynce montażowej: Czy to do montażu podtynkowego czy natynkowego, skrzynka pełni funkcję ochronną i estetyczną. Ukrywa zawór, rury i połączenia, a na zewnątrz widoczna jest tylko jej frontem plastikowym, często z wycięciem na głowicę regulatora. Montowanie RTL w estetycznej skrzynce to standard, szczególnie w łazienkach, gdzie wygląd ma znaczenie.
Często zestaw zawiera również dodatkowe elementy, takie jak wspornik montażowy do ściany, śrubki, czy klucz do odpowietrznika. Niektórzy producenci dodają również prosty zawór kulowy na zasilaniu pętli, co umożliwia odcięcie jej od reszty instalacji bez konieczności opróżniania całego systemu grzewczego.
Mosiężne korpusy zaworów są odporne na ciśnienie i temperaturę występującą w typowych instalacjach grzewczych. Ważna jest jakość uszczelek (typowo O-ringi EPDM) zapewniających szczelność połączeń gwintowych i na iglicy. Mechanizm iglicy powinien pracować płynnie, co zapewnia precyzyjną regulację. Regularne ręczne poruszanie iglicą (przez montaż/demontaż głowicy lub wciśnięcie jej czymś po zdjęciu głowicy) jest dobrą praktyką, aby zapobiegać jej "zastygnięciu" w jednej pozycji, zwłaszcza w instalacjach, gdzie woda nie jest idealnie czysta.
Element termoczuły w głowicy RTL jest częścią niewymienialną bez demontażu głowicy. Jego czułość i bezawaryjność zależą od jakości wykonania. Skala na głowicy jest naniesiona w oparciu o testy producenta, korelując nastawioną cyfrę z mniej więcej oczekiwaną temperaturą powrotu. Precyzyjne ustawienie często wymaga lekkiej kalibracji "na czuja" po instalacji, obserwując temperaturę podłogi.
W przypadku stosowania siłownika termicznego, kluczową rolę odgrywa również wewnętrzna elektronika siłownika (chociaż w prostych wersjach to tylko element grzewczy rozszerzający wosk) oraz oczywiście zewnętrzny termostat pokojowy, który decyduje o momencie otwarcia lub zamknięcia zaworu. Połączenie elektryczne siłownika jest proste, zazwyczaj dwużyłowe, podłączane do odpowiedniego wyjścia sterownika.
Podsumowując, budowa zaworu do ogrzewania podłogowego RTL jest modułowa i funkcjonalna. Korpus zaworu steruje przepływem, głowica (lub siłownik) decyduje o jego pozycji na podstawie temperatury powrotu (lub sygnału z termostatu), a dodatkowe elementy jak odpowietrznik i skrzynka zwiększają funkcjonalność i estetykę zestawu. Wszystko zaprojektowane tak, aby zapewnić prostą i efektywną metodę ograniczenia temperatury czynnika w instalacji ogrzewania podłogowego w małych pętlach.
Zalety Stosowania Zaworów RTL w Małych Obwodach Grzewczych
Najbardziej przekonującym argumentem za stosowaniem Zaworów do ogrzewania podłogowego RTL w małych, dedykowanych obwodach jest fundamentalne uproszczenie całej instalacji grzewczej. Gdzie tradycyjny system ogrzewania podłogowego dla większych powierzchni wymaga rozbudowanego osprzętu, tam RTL oferuje elegancką minimalistyczną alternatywę, niczym szwajcarski scyzoryk w świecie ciężkich maszyn budowlanych.
W typowym systemie zasilania większej powierzchni podłogówki z instalacji wysokotemperaturowej niezbędna jest tzw. grupa pompowa z zaworem mieszającym. Zawór mieszający (np. trójdrogowy lub czterodrogowy) fizycznie miesza gorącą wodę z zasilania z chłodniejszą wodą powracającą z pętli, aby uzyskać pożądaną, niską temperaturę wody krążącej w podłogówce (ok. 30-45°C na zasilaniu). Do tego potrzebna jest osobna pompa obiegowa, która wymusza cyrkulację wody przez pętle podłogowe, oraz oczywiście rozdzielacz, z którego odchodzą poszczególne obwody.
Porównajmy to z zestawem RTL. Ogranicznika temperatury eliminuje konieczność zabudowy zaworu mieszającego i dodatkowej pompy obiegowej. Dla pojedynczego, małego obwodu (do ok. 20m²), jedynym elementem regulującym temperaturę staje się zawór RTL, umieszczony na powrocie. Ograniczając przepływ gorącej wody na podstawie temperatury powrotu, pośrednio kontroluje temperaturę w całym obiegu. Pompa obiegowa z instalacji głównej (tej od grzejników) zazwyczaj zapewnia wystarczającą cyrkulację przez małą pętlę podłogową, pod warunkiem, że nie jest to bardzo duża instalacja z grzejnikami, gdzie różnice ciśnień mogłyby stanowić problem, ale w typowych domowych warunkach jest to akceptowalne.
Ta eliminacja kluczowych komponentów przekłada się na bezpośrednie i znaczące korzyści: Niższy koszt inwestycji to chyba najbardziej namacalna zaleta. Koszt zakupu zaworu do ogrzewania podłogowego RTL w zestawie ze skrzynką jest wielokrotnie niższy niż zakup zaworu mieszającego, dedykowanej pompy obiegowej i mniejszego rozdzielacza, nie wspominając o kosztach instalacji i sterowania dla bardziej złożonego systemu.
Uproszczona budowa oznacza także łatwiejszy i szybszy montaż. Instalator nie musi łączyć wielu elementów hydraulicznych i elektrycznych. Zestaw RTL to zazwyczaj montaż na ścianie, podłączenie dwóch rur z pętli i dwóch rur z instalacji głównej. Czas pracy jest krótszy, co również obniża koszty robocizny.
Mniejsze wymiary i estetycznej skrzynce z frontem plastikowym to kolejna korzyść, szczególnie w niewielkich pomieszczeniach, takich jak łazienki, gdzie każdy centymetr kwadratowy jest na wagę złota. System z RTL zajmuje znacznie mniej miejsca niż rozdzielacz z pompą i zaworem mieszającym, co pozwala na bardziej swobodne zagospodarowanie przestrzeni.
Mniejsza liczba komponentów oznacza również potencjalnie mniej punktów awarii i łatwiejszą konserwację. Brak dodatkowej pompy eliminuje hałas związany z jej pracą, co w łazienkach czy innych pomieszczeniach blisko sypialni może być istotną kwestią komfortu.
Regulacja jest prosta: wystarczy obrócić pokrętło na głowicy RTL, aby ustawić pożądaną temperaturę powrotu. Dla użytkownika jest to intuicyjne i nie wymaga żadnej wiedzy o systemach sterowania ogrzewaniem czy hydraulice.
Historia pewnej rodziny z podwarszawskiego domu jednorodzinnego doskonale ilustruje tę zaletę. Planowali remont łazienki na piętrze i bardzo chcieli mieć ciepłą podłogę. Oferta na pełny system mieszający przerosła ich budżet remontowy. Instalator zaproponował ogranicznika temperatury RTL dla tej jednej, małej łazienki wpiętej w istniejącą instalację. Koszt okazał się akceptowalny, montaż trwał zaledwie pół dnia, a efekt – ciepła podłoga – był dokładnie tym, czego oczekiwali. Było to idealne rozwiązanie "tu i teraz" dla konkretnej potrzeby, bez rewolucji w całym domu.
Warto też pamiętać, że choć RTL reguluje temperaturę powrotu, jego efektem jest utrzymanie komfortowej temperatury posadzki (pośrednio). Dzięki ograniczeniu przepływu gorącej wody, zapobiega przegrzaniu podłogi i jej uszkodzeniu (np. w przypadku podłóg drewnianych czy winylowych), a także chroni przed nieprzyjemnym uczuciem zbyt gorącej powierzchni pod stopami.
Oczywiście, RTL ma swoje ograniczenia (przede wszystkim wspomnianą powierzchnię do 20m² i jeden punkt regulacji dla całego obwodu), ale w swojej niszy, dla małych obwodów podłogowych włączanych w istniejące instalacje grzejnikowe, oferuje niezrównaną prostotę, efektywność kosztową i łatwość wdrożenia. Jest to rozwiązanie, które w takich sytuacjach pozwala uzyskać komfort ogrzewania podłogowego tam, gdzie bardziej skomplikowane i droższe systemy byłyby nieuzasadnione ekonomicznie czy technicznie.